Jak poprawnie gŏdać a pisać po Ślōnsku

Jak poprawnie pisać po Śląsku

Wstępne zasady pisowni śląskiej na podstawie norm przyjętych w Cieszynie.

Zasada numer 1

Pisz po śląsku śląskim alfabetem. Oto litery jakie są po śląsku, poniżej wyjaśnimy kilka zasad kiedy ich używać.

A, Ã, B, C, Ć, D, E, F, G, H, I, J, K, L, Ł, M, N, Ń, O, Ŏ, Ō, Ô, Õ, P, R, S, Ś, T, U, W, Y, Z, Ź, Ż

Zasada numer 2

Litera Ł

1. Zanik ł po spółgłosce a przed samogłoską tylną: chop, cowiek, pwakać,
2. wymowa grup spółgłoskowych z ł (redukcja ł): gowa, gupi, chop, tuste wosy”
3. uproszczenie grup spółgłoskowych (szczególnie na początku wyrazu), których drugim elementem jest ł – wypadnięcie owego drugiego elementu ł – gowa, chop, za bozna, tuste
   
   UWAGA: regionalnie tam, gdzie panuje wymowa ze spółgłoską ł, bdzie ona także występować w zapisie: głowa, chłop, tłuste.

Zasada numer 3

Litera Ō

ō – na oznaczenie dźwięku nazywanego „o” pochylone, czyli dźwięku pośredniego w swojej barwie między [o] oraz [u], który w większości jest kontynuacją historycznego „o” długiego (czyli tam, gdzie w języku ogólnopolskim występuje litera ó), zdarza się jednak także w miejscach, w których ogólna polszczyzna stosuje zapis u – czasem zresztą w wyniku ortograficznej zmiany historycznej: kluski, buty)

Zasada numer 4

Litera Ô

ô – na oznaczenie nagłosowego (początkowego) „o”, które może być (bardzo często jest) labializowane, tzn. poprzedzone protetyczną głoską [ł] – labializacja nagłosowego „o” nie jest w śląszczyźnie obligatoryjna, może wystąpić, ale nie musi; nawet u tej samej osoby mogą występować formy labializowane i nie, np. ojciec i łojciec, oko i łoko, okno i łokno itd.; przyjęcie osobnej litery na oznaczenie tych pozycji wyrazowych daje podwójną korzyść:
pozwala odczytywać te miejsca w zależności od przyzwyczajeń mówiącego,

Zasada numer 5

Litera Ŏ

Oznaczanie w tworzonym elementarzu za pomocą „ŏ” miejsc, w których występuje „a” pochylone – głoska (w pewnym, aczkolwiek dopuszczalnym, uproszczeniu rzecz ujmując) na Górnym Śląsku (przemysłowym) oraz na Śląsku Cieszyńskim wymawiana jako „o”, na Śląsku Opolskim wymawiana jako dyftong „oł” (opolski dyftong „oł” zaznaczamy przez ŏ (o z łuczkiem) – na terenach bezdyftongicznych można pisać bez tego łuczka: jest to dopuszczalny i traktowany jako równorzędny wariant zapisu w każdej publikacji poza terenami dyftongicznymi czy też po prostu możliwy do stosowania przez autorów używających śląszczyzny bezdyftongicznej): gŏdać : godać
UWAGA: w niektórych pozycjach – szczególnie przed spółgłoskami nosowymi „a” pochylone jest wymawiane z większym stopniem zwężenia artykulacji, a więc jako głoska wyższa niż [o], czyli jako „o” pochylone – w tych miejscach – zgodnie z faktyczną wymową – zapisywane jest także ō

Zasada numer 6

Sposób zapisu pewnych połączeń głoskowych

1. Wybór cech i sposobów zapisu, które pozwalają na łatwiejszą identyfikację wyrazu poprzez ciągłość historyczną zapisu: np. „rz”, np. „strz”: strzimać, choć budzi
   wątpliwości swym wyglądem np. wyraz strzewiki .
2. W miejscach, w których w języku polskim występuje rz (czyli pozostałość prasłowiańskiego „r” miękkiego) w śląszczyźnie także zapisujemy rz; w szczególności
   dotyczy to także połączeń: trz, strz, drz, zdrz – pomimo tego, że w tych sytuacjach w wymowie następuje prawie obligatoryjne uproszczenie: [ščeviki], [ščylać], [ždžadło]; taki zapis, czyli: strzewiki, strzylać, zdrzadło, trzina, trzidziści, trzi pozwala zachować ciągłość historyczną.
3. Usunięcie ł w grupach spółgłoskowych wygłosowych (gdy jest ono morfologicznym wyznacznikiem czasu przeszłego w języku polskim) – Ø morfologiczne w 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego w czasie przeszłym jest wykładnikiem trzech kategorii:a) jako 3 wyznacznik czasu przeszłego,b) jako wyznacznik rodzaju męskiego, c) końcówka osobowa; tym samym w 1. os. zapisujemy formy: znodech, prziniōsech, prziniōsżech, a w 2. os. formy:
   znodżeś, prziniōsżeś
4. połączenia ke, ge piszemy bez elementu graficznego i, czyli do zapisu wybiera się wymowę twardą, a mówić można w zależności od zwyczaju; w przypadku końcówek przymiotnikowych, w których pojawia się „e” pochylone, możliwe są dwa typy wymowy, a więc i dwa typy zapisu:a) -yj, -ygo, -ymu, wtedy w zapisie przed końcówką występuje litera i: -kiyj, -giyj, -kiygo, -giygo, -kiymu, -giymu (polskiyj, polskiygo, drogiymu)b) -ij, -igo, -imu: polskij, polskigo, drugimu
5. zakończenia: -yj / -ij (ślōnskiyj, dalij, przodzij, piyrszyj) nie ulegają w zapisie uproszczeniu, czyli nie tracą litery j, choć w wymowie jest to możliwa oboczna wymowa
6. nosówki rozłożone z wyjątkiem odpowiednika ogolnopolskiego „ę” na końcu –6.1. rozkład przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi taki sam, jak w polszczyźnie, czyli:a) -om-, -em- przed wargowymi (wymowa i zapis)b) -on-, -en- przed przedniojęzykowymi (zębowymi i dziąsłowymi) i tylnojęzykowymi (w tym drugim przypadku jako graficzny odpowiednik [ŋ])c) -oń-, -eń- przed środkowojęzykowymi;
   1. z kolei przed szczelinowymi zapis odzwierciedla nosowość konsonantyczną, czyli -on-, -en- (Ślōnzok, Ślōnsk, mynża),
   2. w wygłosie -ōm jako odpowiednik ogólnopolskiego grafemu -ą
7. odpowiedniki ogólnopolskiego grafemu -ę w wygłosie mają trzy realizacje fonetyczne zdecydowanie różniące się w trzech podstawowych regionach Śląska, niedające się pogodzić w jednym typie zapisu – zostają wiec przyjęte trzy sposoby zapisu:a) na Górnym Śląsku przemysłowym (w katowickim) -a,b) na Śląsku Opolskim a z tyldą,c) w cieszyńskim w czasownikach w 1. osobie -ym, w bierniku –e
8.  wstawne d i t w formach historycznie uprawnionych – zdrzadło i strzoda
9.  przedrostek stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków w postaci noj-: nojlepszy, nojgryfnijb) możliwa jest jego wymowa z samogłoską –e-: nej-: nejlepszy, nejgryfnij Oba te regionalne typy wymowy i zapisu uważane są za równorzędne i mogą być używane na terenach, na których taka wymowa występuje. W niektórych regionach będą one nawet przeważające lub jedyne.
10.  w 1. os. liczby pojedynczej czasu przeszłego występuje (na wzór dawnego aorystu) końcówka -ch (ruchoma): godałach, godołech / godołch / joch godoł / jożech godoł /godołżech
11.  samogłoska kończąca temat czasu przeszłego (odpowiednik ogólnopolskiego -y-/-i-) może być zapisywana zgodnie z przeważającym u danej osoby/w danym regionie sposobem wymowy:a) ō: bōł, bōła, bōły; robiōł, robiōła, robiōłyb) y-: był, była, były; robiył, robiyła, robiyły
12. usunięcie (w stosunku do stanu ogólnopolskiego) w zapisie -ć jako wyznacznika bezokolicznika po ś-, ź-: wlyź, niyś, kraś; tym samym dla tematów samogłoskowych wykładnikiem morfologicznym bezokolicznika jest -ć: godać, prać, kitnōńć, a dla tematów spółgłoskowych, czyli zakończonych na ś-, ź- wykładnikiem morfologicznym bezokolicznika jest Ø: wlyź, niyś, kraś; są też – oczywiście – bezokoliczniki o innych zakończeniach, np. pōmōż (moga ci pōmōż)

UWAGA:
– nie zapisujemy mazurzenia (ale na terenach mazurzących każdy może czytać, a nawet powinien z mazurzeniem)
– możliwa jest jego wymowa z dyftongiem i w związku z tym zapisem odpowiednim: nŏ-, nŏlepszy, nŏgryfnij
– regionalnie możliwa jest wymowa i tym samym zapis w tych pozycjach -i- po spółgloskach miękkich: robił, robiła, robiły

Zasada numer 7

Zasady dotyczące pisowni germanizmów

Germanizmy to niezbywalna część etnolektu górnośląskiego na każdym poziomie języka: fonetycznym, morfologicznym, składniowym, leksykalnym. Ze względu na ich pochodzenie, czasem uświadamiane przez mówiących, a czasem nie, należy ustalić jednolite sposobyzapisu. W związku z tym, że ogólnie przyjęto zasadę, by nie odstępować od ogólnopolskich reguł i przyzwyczajeń ortograficznych, stosowne byłoby i w tym przypadku te normy zastosować. Przyjmuje się wobec tego następujące rozwiązania szczegółowe zgodne z wymową w śląszczyźnie:

1. litera u w miejscu drugiego segmentu niemieckiego dyftongu, jako odpowiednik drugiego elementu niemieckiej grupy grafemów au: jak w polskich wyrazach obcego pochodzenia typu auto, Australia: ausdruk, ausgus, autobana
2. brak w ortografii śląskiej niemego „h” przed spółgłoską wydłużającego wymowę poprzedniej samogłoski: autobana, bana, banka, na banhofie
3. zapis litery z na oznaczenie głoski [z], nawet gdy w źródłowym haśle niemieckim występuje litera s: szlagzana, z zachowaniem jednak zapisu aus- w funkcji prefiksoidu: ausdruk,
4. zapis litery c na oznaczenie głoski [c], nawet gdy w źródłowym haśle niemieckim występuje litera z: cug, ancug
5. zapis dwuznaku sz w miejscu źródłowego sch: szlagzana, szlauch
6. zapis połączenia literowego aj w miejscu źródłowego niemieckiego ei: ajerkuchy, ajerkoniak, majzel

UWAGA: w nawiązaniu do tej zasady i do rozszerzania się wymowy sz przed społgłoskami także w wyrazach nieniemieckiego pochodzenia przyjmuje się możliwości zapisów wariantywnych: za równorzędne uważa się możliwości zapisu s i sz przed spółgłoskami w germanizmach i w niektórych innych wyrazach, także we współczesnych zapożyczeniach: skarbnik/szkarbnik, snikers/sznikers, stympel/sztympel